Genocide

In Rwanda valt natuurlijk niet te ontkomen aan de genocide. De afgelopen dagen hebben we ons verdiept in deze zwarte pagina uit de Rwandese geschiedenis en diverse gedenkplaatsen bezocht.

In Kigali, tegen een van de bergen aan (Kigali ligt in de bergen, net als Kampala, en Rwanda wordt niet voor niets het ‘Land van de Duizend Heuvels’ genoemd), ligt het bekendste memorial, waarin tevens een museum is gevestigd. Het grootste gedeelte is gewijd aan de aanloop naar de genocide in 1994, en wat vooral duidelijk uit het verhaal naar voren komt, is hoe goed de voorbereiding en de propaganda is geweest. Een vijftal keren heeft er zelfs een soort ‘oefenslachtpartij’ plaatsgevonden, waarna er nog wat puntjes op de i zijn gezet alvorens aan het ‘grote werk’ te beginnen. Ondubbelzinnig foto- en filmmateriaal illustreert het verhaal, en ook wordt duidelijk gemaakt hoe de internationale gemeenschap (met name de VN) heeft gefaald in het erkennen van de ernst van de situatie. Uiteindelijk kom je uit in een ruimte met schedels, botten en bezittingen van de slachtoffers. Op meerdere plaatsen in het land worden deze tentoongesteld, zodat niemand de genocide ooit kan ontkennen. In de tuinen bij het museum zijn de overblijfselen van 250.000 slachtoffers in massagraven herbegraven, en toevalligerwijze vond toen wij er waren een soort dodenherdenking plaats waaraan zo’n 1500 Rwandezen deelnamen.

Een kilometer of dertig buiten Kigali ligt Nyamata, een klein dorpje langs de doorgaande weg, waar 10.000 mensen dachten in de kerk veilig te zijn voor de moordpartijen van de Interahamwe. Niets was minder waar. De kerk werd afgesloten, er warden granaten naar binnen geslingerd, en wie de explosies overleefde, werd genadeloos afgemaakt met een machete of knuppel. Kleine kinderen werden bij hun benen gegrepen en net zo lang tegen de muur geslagen tot ze dood waren. De bloedsporen zijn op het altaar, de muren en zelf het plafond duidelijk zichtbaar, evenals de gaten veroorzaakt door de granaatscherven. Twee grafkelders bevatten de resten van de mensen die in de kerk en de buurt ervan zijn omgekomen; in een ervan staan meer dan honderd kisten met elk de skeletten van een stuk of twintig personen, in de andere liggen rijen en rijen met schedels en botten. Vlak naast de gedenkplaats staat een enorme basisschool waar de jeugd probeert aan de toekomst van Rwanda te werken.

Ongeveer acht kilometer verderop ligt Ntarama, een klein, vredig dorpje in de middle-of-nowhere, waar zich een soortgelijk drama heeft afgespeeld. Hier kwamen zo’n 5000 Tutsi’s om het leven. Persoonlijke bezittingen, kleding, schoolboeken en identiteitskaarten zijn in de kerk tentoongesteld.

Onder de boom tegenover de kerk wordt een gacaca-verhoor gehouden. Na de genocide zat het land met meer dan 120.000 mogelijke daders, en het zou ongeveer honderd jaar duren als deze allemaal via het reguliere rechtsstelsel veroordeeld zouden moeten worden, dus in plaats daarvan is een eeuwenoud Rwandees systeem (dat tot de jaren negentig werd toegepast) uit de kast gehaald. Verdachten van de genocide leggen, gekleed in een felroze pakje, tegenover een aantal rechters (leken gekozen door en uit de lokale gemeenschap die een korte juridische training hebben gevolgd) en met minimaal honderd dorpsgenoten als getuigen hun verklaring af. Als ze hun daden erkennen, wordt hun gevangenisstraf gehalveerd, tenzij ze een extreem grote rol hebben gehad in de organisatie, planning en uitvoering van de genocide. In dat geval worden ze alsnog via het reguliere juridische stelsel vervolgd. Eind 2007 moeten de gacaca-rechtbanken hun werkzaamheden hebben voltooid. De Rwandezen spelen dus een persoonlijke rol in het oplossen van de problemen van het land. Misschien niet een ideaal stelsel, maar wel het best haalbare gezien de omstandigheden.

De vragen die ik na het zien en horen van dit alles nog steeds niet kan beantwoorden zijn hoe het in godsnaam mogelijk is dat mensen veranderen in beesten en familie, vrienden en bekenden afslachten, en hoe mensen na zo’n ingrijpende gebeurtenis weer samen kunnen leven. Wellicht vormen de gacaca-rechtbanken het antwoord op deze laatste vraag, omdat erkenning en verontschuldiging hier een belangrijk onderdeel van uitmaken, maar dan nog blijft de situatie voor mij onvoorstelbaar.